SABUNUN TARİHÇESİ

Her zaman temizliği ve saflığı hatırlatan sabun, günlük yaşantımızın önemli bir
parçası Geçmişi M.Ö. altı binlere kadar uzanan sabun kullanımı, zamanla günlük
yaşantımızın önemli bir parçası haline geldi, vazgeçilmez oldu. Fenikeliler
sabunu bulana kadar, kül ve kil geleneksel temizlik aracı olarak kullanıyordu.
M.Ö. 600'de bulunan ve kullanımı ortaçağda genişleyen sabun, tarih içinde kimi
zaman değerli bir değiş tokuş aracı olarak kimi zamansa ilaç olarak kullanıldı.
Geçmişte Fenikeliler ile Galyalılar arasında önemli bir takas aracı olan sabun,
Roma döneminde,kadınların en gözde temizlik aracı haline geldi.

Sabun niteliği taşıyan maddelerle ilgili ilk yazılı belge ise, Mezopotamya'da
M.Ö. III. bin yıldan kalma kil tabletleri Bu tabletlerde, potasyum ve yağla
karıştırılarak elde edilen bir maddeden söz ediliyor.

Eski zamanlardan kalma bir Roma masalına göre, sabunu ilk defa kadınlar
keşfetmiş. Hayvanların kurban edildiği Sapo Dağı'nın kıyısında bulunan Tiber
Nehri'nde çamaşırlarını yıkayan kadınlar, çamaşırlarını eskiye oranla daha az
çaba sarf ederek temizledikleri fark ettiler. Çünkü, hayvanların kurban edildiği
Sapo Dağı'ndan Tiber Nehri'ne, yağmurla birlikte hayvan yağları ve odun külleri
karışıyordu.

Bu karışım ise, bayanların çamaşır günü için hoş bir hediye oluyordu.
İngiltere'nin eski halklarından Keltler de, hayvansal yağlar ve bitki
küllerinden ürettikleri sabuna “Saipo” adını verdi, bu sözcük daha sonra “Soap”
olarak değişti. M.Ö. 1500'e ait Ebers Papirüsinde, kişisel temizliklerine düşkün
olan Mısırlılar'ın, hayvan ve sebze yağları ile alkalinli tuzdan elde edilen
sabunsu bir maddeyle yıkandıkları belirtiliyor.

Yunanlılar'a bakacak olursak, onlar da en az Mısırlılar kadar temizliğe önem 

veriyorlardı. Sabun kullanmayan Yunanlılar, vücutlarını yağ ve killerle 

sıvadıktan sonra, kum ya da sünger taşı parçalarıyla fırçalıyor ve “strigil” 

denen kavisli ****l bir aletle vücutlarında oluşan tabakayı kazıyorlardı. Bunu 

suya girerek yıkanma ve zeytinyağı ile yağlanma izliyordu.

Kişisel temizliği oldukça önemseyen Roma ulusunda ise, banyo kültürü oldukça 

yaygındı. Hamamlara aşırı düşkün olan Romalılar'da banyo yapmak en temel sosyal 

görevdi. M.Ö 25 yılında yüzlerce hamamın bulunduğu Roma'da banyonun altın çağı 

başladı. Roma'da yaşanan zengin banyo kültürünü, Erken Hıristiyan Kilisesi dini 

açıdan uygunsuz olduğu gerekçesiyle çok çabuk saf dışı bıraktı.

Fakat M.S. 476'da Batı Roma'nın yıkılmasıyla birlikte Avrupa'da, hamam 

alışkanlığı tarihe karıştı. Kişisel temizlikte gözlenen bu gerileme ve sağlıksız 

yaşam koşulları, Ortaçağ Avrupasında büyük sorunlara neden oldu. Temizlik, artık 

halk kültürünün bir parçası değildi. Yaklaşık 17. yy'a kadar yaşanan bu karanlık 

dönemde ihmal edilen kişisel temizlik aynı zamanda 14. yy'da büyük veba 

salgınını doğurdu. Eski Romalıların sabun yapımıyla ilgili bilgilerinin 

Avrupa'ya yayılmasıyla önemli sabun yapım merkezleri ortaya çıktı.

Sabun yapımcılığı 7. yy'da Avrupa'da meslek haline geldi. Sebze ve hayvan 

yağlarına bitki külleri ve güzel kokular katan sabun yapımcıları kendi ticaret 

ağlarını kurdular. Güzel kokuların da katılmasıyla artan sabun çeşitleri çamaşır 

yıkamada ve banyo yapmak için kullanıldı.

Sabuna talep arttıkça üretimi de arttı ve sabuncular bir esnaf grubu oluşturdu. 

10. Yüzyılda Bizans'ta esnaf loncaları içinde sabuncu esnafı grubu da vardı. 

Türkler yaklaşık olarak 11. yy'a kadar sabun yerine sulardaki soda, çöven, 

saparma, sabun otu, süt kökü, kaşık otu, kılaya kavuğu, acı ağaç, herdemtaze, 

tavşankulağı, hintkestanesi gibi saponinli maddeleri ve kül kullandı. Belgelere 

göre bugünkü sabunun ilkel şekli ilk çağlarda Araplar tarafından yapıldı. 

Sabunculuk, ortaçağda İslam ülkelerinde gelişmiş bir imalat koluydu. Osmanlı'nda 

sabun esnafı tertip edilen törenlerde esnaf alaylarında yer alıyordu. 

Osmanlılarda sabun imali ve tüketiminin oldukça yaygın olduğuna arşiv 

vesikalarında rastlıyoruz.

Sabun üretiminin 12. yy'da başlandığı İngiltere'de ise, 1622 yılında I. King 

James, sabun üretim tekelini yılda 100 bin dolar karşılığında bir sabun 

yapımcısına verdi. Fakat, sabun lüks sayılıp yüzde yüz vergiye tabi 

tutulduğundan halkın banyo yapması imkansızdı. Temizlik ve su sistemleri Roma ve 

Girit'teki sistemlerle yarış edecek düzeye gelmiş olmasına rağmen, ülkede 

temizliğe karşı genel bir isteksizlik hakimdi.

Dickens dönemi, korkunç bir pislik içinde geçti. Hastalıklar iyiden iyiye 

yayılıyordu. 1842'de, İngiltere Fakir Yasası Komisyonu sekreteri olan Edwin 

Chadwick'in çabaları sonucunda, Parlamento, 1846'da “Halk Hamamlarını ve Yıkanma 

Evleri Hareketi”ni onayladı ve Gladstone, 1853'te sabun vergisini kaldırdı. 

1860'ta Londra'da sayısı 10 olan halka açık yıkanma evleri, bir milyondan fazla 

sayıya yükseltildi. Bu hareket Amerika'ya da yayıldı. Amerikan Tıp Topluluğu 

Dergisi'nin 1892 Ekim sayısında; korunma tedaviden daha olduğu takdirde, halka 

açık büyük bir hamam kurmanın, hastane inşa etmekten daha ucuza mal olacağını 

yazmaktaydı.

Gerçek anlamda bilimsel sabun yapımı ise, 18. yy'da da Michel Eugene Chevreul'un 

katkılarıyla, önceden belirlenen kesin amaçların elde edilmesini sağlayan 

kimyasal formüllerin ortaya konmasıyla başlıyor. Buhar makinesi gibi buluşların 

gerçekleşmesiyle de, sabun yapımı gerçek bir sanayiye dönüşüyor. Sabunun sert 

sularda eritildiği zaman yeterince köpürmemesinin yol açtığı sakıncayı giderme 

çalışmaları, 1930'lu yıllarda ABD'de ilk deterjanların ortaya çıkmasını sağlıyor 

ve o tarihten bu yana deterjan yapımı da önemli bir sanayi dalına dönüşüyor.

Osmanlı İmparatorluğu sabun üretimi açısından çok zengindi. Trablus sabunu, 

çiçek sabunu, misk sabunu, Hünkari sabun, beyaz ve siyah paşa sabunu, alaca 

sabun, kara sabun, kokulu sabun, Kandiye sabunu Girit Sabunu, Arap sabunu, leke 

sabunu ve fes sabunu… Bunlar imparatorlukta üretilen sabun türlerinin sadece 

birkaçı… Osmanlılarda sabunla ilgili ilk düzenlemeler fatih sultan mehmet, 

İkinci Beyazıt, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman devri 

kanunnamelerinde görülür.

Fatih dönemine ait Foça sabunhanesi ile ilgili düzenlemede ve Yavuz devrine ait 

Trablus Sancağı kanunnamesinde sabun konusunda hukuki düzenlemeler bulunur. 

Sonraki dönemlerde sabunun üretimi, kalitesi, fiyatı, kontrolü, ticareti ve 

sabuncu esnafı konularında oldukça fazla vesika ve düzenleme bulunması dikkat 

çekiyor. Sabun temel olarak, zeytinyağı, prina yağı, ay çiçek yağı, yerfıstığı 

yağı, palmiye özü yağı, iç yağı gibi maddelerden elde edilen yağ asitleri ile 

sodyum tuzlarının tepkimesinden oluşuyor. Sabun üretimi, yıkama, pişirme, 

sıvılaştırma ve sabunlaşma olmak üzere dört evreden meydana geliyor. Yoğurma 

sırasında parfümler katılarak kokulu sabunlar elde ediliyor.

Kozmetik sanayinin gelişmesiyle sadece temizlik maddesi olmaktan çıkıp, özel 

formüller ve kokularla farklı özellikler kazanan sabun, gençlik, güzellik ve 

pürüzsüz bir cildin en doğal kaynağı haline geldi.

Sabun Üretimi

Çok çeşitli yöntemler bulunan sabun yapımında, en basit yöntem, soğukta 

yapımdır. Sodyum ya da potasyum hidroaksit çözeltilerinin gerektiği, “yağ içinde 

su” tipinde bir emülsiyonun hazırlanmasına dayanır. Sıvı yağ birleşenleri ve 

dirişik alkali çözeltisinin karışımına dayanan bu yöntem, basit olduğu için 

küçük tesislerde uygulanır; ürünün iyi kullanılmasını engelleyen sabunlaşmış 

bölümlerin, sabun kütlesi içinde kalmaları gibi önemli bir sakıncası vardır. 

“Marsilya”tipi diye adlandırılan klasik yöntemde, sırasıyla hamurlaştırma, 

tuzlama, pişirme ve arıtma işlemleri uygulanır. Sabun hamuru daha sonra soğumaya 

bırakılır. 35-40 kg. paralel yüzler haline getirilir ve kalıplar halinde kesilir.

Bugün sabunlar, ısıtıcı çift çeperli bir besleme haznesi içinde tutulur ve 

hücreli pres filtrelere benzeyen bir soğutma presine sürülür. Sürekli çalışan 

daha modern cihazlar sabunu hem soğutur hem de suyunu alır; böylece toz sabun 

elde edilir. Geleneksel usullerin yerini alan diğer usuller de vardır. Bunlardan 

birinde hammaddelerin hidrolizden çıkan ve düşük basınç altında damıtılarak 

saflaştırılan yağ asitleri kullanılır; bu asitler, alkali oksitler, alkali 

karbonatlar veya organik bazlarda nötürleştirilir. Bu şekilde elde edilen 

ürünler genellikle tuvalet sabunu yapımından kullanılır. Gerçek sürekli sabun 

yapımı 1934'e doğru ortaya atıldı. “Clayton” metodunda yüksek sıcaklık uygulanır 

ve sonra yeniden hidratlanan susuz bir sabun elde edilir.

Gunther Jacobs'un “JPC” yönteminde, yağları eritmek ve sodyum hidroksitle 

emülsiyon oluşturmak için etkisiz bir eritici kullanılır; elde edilen 

kütle,atmosfer basıncından daha düşük bir basınç altında, cm'ye 7 g'lık bir 

gerilimin etkisinde bırakılarak, eriticinin ve glikolin buharlaştırılması 

sağlanır. “Du pont de Nemours” yönteminde, Marsilya yöntemiyle aynı ilkeler 

uygulanır ve üretimin her aşamasında merkez kaç işlemi yapılır. “Yağ içinde su” 

tipinde bir emülsiyonun kullanıldığı “Monsavon” yöntemi, arı sabunda % 61 yağ 

asidi ve % 0.2 sodyum hidroksit fazlası olacak biçimde, düşük sıcaklıkta 

deriştirme alkali çözeltisiyle yapılır; sıcak bir çepere temas ederek başlayan 

tepkime egzotermik olduğu için kendi kendine sürer.

Sabun, kule içinde, derişikliği sınır hidroksit çözeltisine eşit olan derişik 

hidroksit çözeltisiyle yıkanır ve arıtma, bir miktar düz sabunun erilitildiği ve 

esmer bölümlerin elde edildiği hafifçe alkali bir su katılarak yapılır. Fazlar 

(yüzde 75 sabun, yüzde 25 esmer faz), çift zarflı kaplarda 12- 24 saat 

dinlendirilerek ayrılır. Esmer faz böylece, arı sabundan ve sınır hidroksit 

çözeltisinden, belirli bir miktar sodyum klörür katılarak ayrılır.

Önceleri tıpta ‘hariçten tedavi edici' olarak ele alınan sabun, zamanla vücut 

temizliği için kullanılmaya başlandı. Geçmişten günümüze sabun, bulaşıcı 

hastalıkların ortaya çıkışında dezenfekte olarak kullanılıyor. Kişisel 

temizliklerine düşkün olan Mısırlılar, deri hastalıklarından korunmak için, 

hayvan ve sebze yağları ile alkalinli tuzdan elde edilmiş sabunsu bir maddeyle 

yıkanıyorlardı. Bu şekilde hem kişisel temizliklerini yerine getiriyor hem de 

yaralarını tedavi ediyorlardı. M.S. II. yüzyılda yaşamış eski Yunan hekimi 

Galenos Klaudios, sabunun deri hastalıkları temizliğinde etkili olduğunu 

belirtiyor, hastalarına sabunu tavsiye ediyordu. Temizliğin öncüsü Musa ise, 

dini hükümler kadar temizlik kriterlerini de öne sürüyor ve dini arınmışlığın 

ifadesi olarak İsraillileri elbiselerini temiz tutmaya çağırıyordu. Musa, zarar 

verici boyutlara ulaşarak kavmini tehdit eden pisliğin farkına varmıştı. Ona 

göre temizliğin noksanlığı “öldürücü”ydü, hastalık demekti.

O zamanlarda cüzam ve pislik eş anlamlı sayılıyordu. Günümüzde de tedavide 

çeşitli sabunlar kullanılıyor: Bademyağı sabunu: Bademyağı ile sodyum 

hidroksitten elde edilir ve çeşitli ilaçlarda sıvağ olarak kullanılır. Donyağı 

sabunu; hayvani yağlarla sodyum hidroksitten elde edilir; alkollü çözeltisi, 

opedeldok balsamının temel maddesini meydana getiren bir jeldir. Arap sabunu; 

potas sabunu veya yumuşak sabun, bazen uyuz tedavisinde kullanılır.

 Potaslı Hindistan cevizi yağı sabunu; suda uygun bir şekilde çözündürülüp 

sterilize edilerek cerrahi sabun denen sabunu meydana getirir. (ameliyattan önce 

ellerin ve eldivenlerin yıkanması için kullanılır). Çeşitli ilaçlar (kükürt, 

ihtiyol, katran, çeşitli antiseptikler) katılmış katı sabunlar tıbbi sabunları 

meydana getirir ve dermatozlarda kullanılır.

Osmanlı'da sabun, 'sabunhane' denilen ve şahıslara ait olan 

imalathanelerde geleneksel yöntemlerle üretiliyordu. Sabunun hammaddesi 

zeytinyağı ve içyağıydı. Ekonomik değeri olan ve tercih edilen sabunlar 

zeytinyağından imal edilenlerdi. Osmanlı İmparatorluğu'nda sabun üretimi yapılan 

yerlerin başında zeytin yağının bol olduğu yerler olan Batı Anadolu ve Adalar, 

Şam, Halep ve Namlus geliyordu. O dönemde en fazla sabun üreten merkezler ise 

Midilli ve Girit Adaları, Ayvalık, Edremit, Kemer Edremit, İzmir, Kızılcatuzla, 

Yunda Acası ve Urla'ydı. Buralarda imal edilen sabunun büyük bir bölümü, saray, 

ordu ve İstanbul halkının ihtiyacını karşılamak üzere ‘Dersaadet tahsisatı' 

olarak ayrılırdı.

Osmanlı Devleti'nde en kaliteli ve en çok aranan sabunlar Girit Adası, özellikle 

de Kandiye'de yapılanlardı. Kandiye sabunları temizlik ve iyi pişmiş olmaları 

ile nam salmıştı. Bu özelliklerinden dolayı Midilli ve Edremit sabunlarının 

üzerine ‘Girit Sabunu' damgası vurularak taklit edilmiş ve bu durum Giritli 

sabuncuların şikayetine sebep oldu. Hanya, Kandiye, Resmo başta olmak üzere 

Girit'te elde edilen zeytinyağının önemli miktarı sabun üretiminde 

kullanılmaktaydı. 18. yüzyılın ilk yıllarında Girit'te sabunhane sayısı birkaç 

tane iken, yüzyıl ortalarına doğru on misliden fazla arttı ve adadaki 

sabunhanelerin adedi daha sonra 45'e ulaştı. Lübnan'daki Trablusşam kenti ve 

çevresi de zeytinyağının bolca bulunduğu ve sabun üretiminin de o nispette fazla 

olduğu bir bölgeydi.

Özellikle Nablus, Kudüs, Rakka ve Şam sabunculuğunun çok geliştiği ve sabun 

ihraç eden şehirlerdi. Buralarda sabunun geçmişi 14. yüzyılın ortalarına kadar 

gidiyordu. Anadolu'nun ve Mısır'ın sabun ihtiyacı da büyük ölçüde bu bölgelerden 

karşılanmaktaydı. Sabunu çok meşhur olan ve sabun ihraç eden Halep'te 19. yüzyıl 

sonlarında 12 sabunhane mevcuttu. Halep ve civarında imal edilen sabunlar yerel 

ihtiyacı karşılamaları dışında, Avrupalı ticaret şirketleri ve büyük tüccarlar 

tarafından Suriye dışına ihraç ediliyordu. Edirne ve Kudüs'te imal edilen ‘misk 

sabunu' ise Osmanlı sarayına, sultanlara ve devlet ricaline sunulan değerli 

hediyeler arasındaydı.